Historia Prawo pracy

Powstanie i rozwój inspekcji pracy w XVIII i XIX wieku w Europie

Powstanie i rozwój inspekcji pracy – od czego się zaczęło, jak wyglądały początki, o tym wszystkim możesz przeczytać w tym artykule.

Zapewne każdy z nas zdaje sobie sprawę jak ważne znaczenie dla funkcjonowania państwa ma zapewnienie poczucia bezpieczeństwa wiążącego się ze stabilizacją zawodową pracowników. Niewątpliwie bardzo istotna rola w tym zakresie spoczywa na organach państwa sprawujących nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem praw pracowniczych oraz na związkach zawodowych. Obecnie, funkcjonowanie takich organów w krajach europejskich jest właściwie standardem, jednak nie zawsze tak było. Droga do powstania instytucji sprawujących pieczę nad ochroną praw pracowniczych oraz poprawy warunków pracy była kręta i wyboista. Była ona związana z koniecznością podjęcia reakcji na bardzo trudne, wręcz nieludzie warunki pracy, panujące w wielkich zakładach produkcyjnych, które w
państwach Europy Zachodniej powstawały na przełomie XVII i XIX wieku.

Powstanie i rozwój inspekcji pracy - Fot. 1: Rewolucja przemysłowa w Anglii. Źródło: https://www.wiatrak.nl (data dostępu: 8.03.2021)
Powstanie i rozwój inspekcji pracy – Fot. 1: Rewolucja przemysłowa w Anglii. Źródło: https://www.wiatrak.nl (data dostępu: 8.03.2021)

Powstanie instytucji nadzoru i kontroli nad warunkami pracy w Europie Zachodniej w XVIII i XIX wieku

Aby dokonać trafnej analizy i przedstawić genezę instytucji nadzoru i kontroli nad warunkami pracy w Europie, nie sposób nie odnieść się do sytuacji społecznej i gospodarczej, która panowała na Starym Kontynencie na przestrzeni XVIII i XIX wieku. To właśnie wtedy doszło w Europie do istotnych zmian, zarówno na tle gospodarczym jak i społecznym. Przemiany do jakich wówczas dochodziło, w pierwszej kolejności objęły państwa Europy Zachodniej, a przede wszystkim Anglię, gdzie nastąpiły istotne zmiany technologiczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne, które przeszły do historii pod nazwą rewolucji przemysłowej.
Kształtujący się w tamtym czasie na podstawie koncepcji liberalnej ustrój kapitalistyczny, mimo iż wiązał się z wolnością osobistą, swobodą zakładania działalności gospodarczej, wolną konkurencją oraz formalną równością praw cywilnych, nie doprowadził do likwidacji nierówności wobec prawa związanej z podziałem społeczeństwa na stany.
Dynamiczny wzrost produkcji, który wówczas nastąpił, doprowadził do pogłębienia się problemu nierówności związanego z nierównym podziałem dóbr społecznych.

To właśnie w tym okresie panował nieznany jeszcze na tak wielką skalę wyzysk pracowników. Dotykał on również kobiet i dzieci. W konsekwencji takich działań powstała wówczas burżuazja, która dzięki zapewnieniu sobie pozycji dominującej w społeczeństwie, miała decydujący głos w zakresie podziału dóbr oraz tworzenia regulacji prawnych, form ustrojowych i instytucji.
Proces ten miał niekorzystny wpływ na sytuację znacznie liczniejszej grupy społecznej tj. robotników. Wzrastający wyzysk oraz nadmiar siły roboczej wpływał negatywnie zarówno na samą płacę robotnika, jak i w dalszej konsekwencji na jego sytuację prawno-materialną.
Robotnik nie miał zagwarantowanej żadnej stabilizacji zatrudnienia, gdyż w każdej chwili bez zabezpieczenia materialnego mógł stracić pracę, a rozwijający się w tamtym czasie ustrój kapitalistyczny nie wprowadził systemu, który stanowiłby dla pracowników pewne zabezpieczenie społeczne. W następstwie takich sytuacji robotnik, który uległ wypadkowi przy pracy, ze względu na brak środków do życia był skazany na kalectwo i bezdomność. W dalszym czasie zaczęły kształtować się pierwsze instytucje ubezpieczeniowe w postaci towarzystw wzajemnej pomocy, jednak z uwagi na skromne możliwości finansowe udzielały one pomocy swoim członkom wyłącznie w wąskim zakresie.

Dalszy proces rozwoju gospodarczego spowodował wzrost nierówności pomiędzy warstwami społecznymi, czego
skutkiem było kształtowanie się u robotników poglądów politycznych opartych na zapewnieniu im ochrony ekonomicznej, a jedną z jej podstawowych form było ustanowienie reprezentacji w postaci związków zawodowych. W pierwszej kolejności dla robotników najistotniejsze kwestie dotyczyły wysokości zarobków, następnie pojawiły się hasła dotyczące legalizacji strajku, a w późniejszym okresie tj. w drugiej połowie XIX wieku, związki zawodowe zaczęły poruszać kwestie związane z długością dnia roboczego oraz warunków pracy kobiet i młodocianych. Dzięki takim działaniom, między innymi w Nowej Zelandii i Australii zostało wprowadzone wynagrodzenie minimalne zagwarantowane ustawowo.

Skutkiem tych wszystkich działań była poprawa warunków ekonomicznych, prawnych i socjalnych robotników, jednak wiązała się ona z koniecznością utworzenia niezależnego od władzy organu sprawującego nadzór nad realizacją praw i obowiązków, tak pracodawców jak i pracowników.

Powstanie i rozwój inspekcji pracy – Anglia liderem

Anglia pierwszym państwem wprowadzającym instytucję nadzoru i kontroli nad warunkami pracy Zapewne mało kto zdaje sobie sprawę z faktu, iż pierwszym państwem, które dało podwaliny powstania instytucji sprawującej nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem praw pracowniczych i warunków pracy była Anglia. To właśnie tam już pod koniec XVIII wieku powstała idea uregulowania sytuacji prawnej robotników. Fakt ten był związany ze wspomnianą wcześniej
rewolucją przemysłową, oraz związanym z nią dynamicznym rozwojem gospodarczym. Także angielscy przemysłowcy, do których należał m.in. Robert Owen wskazywali na konieczność uregulowania sytuacji prawnej robotników. Mieli oni świadomość, iż związany z gwałtownym rozwojem gospodarczym wyzysk rodzin robotniczych, w tym głównie kobiet i dzieci może w konsekwencji doprowadzić do klęski humanitarnej. Bardzo trudne warunki pracy związane z kilkunastogodzinnym dniem pracy, złym odżywianiem oraz brakiem opieki lekarskiej i zabezpieczenia socjalnego powodowały wysoką śmiertelność wśród dzieci oraz bardzo częste występowanie śmiertelnych i ciężkich wypadków przy pracy robotników.

Pogarszająca się sytuacja wymagała ingerencji ze strony państwa w celu poprawy warunków pracy i zagwarantowania pracownikom ochrony prawnej. Pierwszym aktem prawnym odnoszącym się do kwestii ochrony pracy była angielska ustawa z 22 czerwca 1802 roku w sprawie zabezpieczenia zdrowia fizycznego i moralnego uczniów oraz innych robotników zatrudnionych w przędzalniach bawełny i innych, jak również w fabrykach wyrobów bawełnianych i innych. Posiadała ona regulacje odnoszące się do czasu pracy oraz obowiązku szkolnego dzieci. Wskazywała również minimalny wiek dopuszczania dzieci do pracy w przędzalniach bawełny.

Fot. 2: Chłopcy wykonujący prace związane z pakowaniem herbaty w londyńskiej fabryce.
Źródło: https://fish-and-trips.com (data dostępu: 8.03.2021)
Fot. 2: Chłopcy wykonujący prace związane z pakowaniem herbaty w londyńskiej fabryce.
Źródło: https://fish-and-trips.com (data dostępu: 8.03.2021)

Za sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem ustawy odpowiedzialni byli przedstawiciele miejscowej administracji tj. sędziowie pokoju. Wskazywali oni nadzorców, do których zadań należało bezpośrednie wizytowanie zakładów pracy. Mieli także prawo wstępu do każdego przedsiębiorstwa, w którym była świadczona praca najemna oraz dokonywania oględzin stanowisk pracy. Wynikiem ich wizytacji były sprawozdania składane przełożonym. Należy jednak zaznaczyć, iż regulacje wprowadzone we wskazanej ustawie nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Było to związane z faktem, iż nadzorcy nie wykazywali realnej chęci przeprowadzania wizytacji w zakładach pracy oraz – co bardziej istotne – wskazana ustawa nie nadawała nadzorcom uprawnień w postaci wydawania zaleceń pokontrolnych, oraz sankcji za nieprzestrzeganie przez pracodawców przepisów gwarantujących ochronę pracowników.

Ustawa zapewniająca ochronę pracujących dzieci i nieletnich

Mimo tych ograniczeń i związanych z nimi trudności działalność nadzorców przyniosła także pozytywny skutek w postaci zwiększającej się świadomości opinii publicznej w zakresie panujących w fabrykach warunków pracy, na które narażeni byli robotnicy. Problem ten był nagłaśniany także przez prasę. Wynikiem takich działań były coraz częstsze dyskusje w parlamencie brytyjskim, mające na celu poprawę warunków pracy i ogólnej ochrony pracy.
W 1819 roku została uchwalona ustawa wprowadzająca zakaz zatrudniania w przędzalniach bawełny dzieci poniżej dziewięciu lat. Jednak na bardziej zdecydowane działania należało poczekać jeszcze kilkanaście lat, a dokładniej do 29 sierpnia 1833 roku, kiedy to w życie weszła ustawa zapewniająca ochronę zarówno dzieci w wieku od 9 do 13 lat, jak i również nieletnich w wieku od 13 do 18 lat.

Wprowadziła ona także maksymalny limit dnia roboczego dla tych pracowników. Najistotniejszą regulacją wskazaną w powyższej ustawie było ustanowienie tzw. Inspekcji fabrycznej, której głównym zadaniem było przeprowadzanie kontroli w zakresie stosowania przepisów ochronnych w fabrykach. Na mocy uchwalonej ustawy z dnia 29 sierpnia 1833 roku inspektorzy fabryczni uzyskali dostęp do szerokich uprawnień do których należało:

  • prawo wstępu do każdego zakładu pracy;
  • prawo wydawania poleceń niezbędnych do zagwarantowania realizacji przepisów ochronnych;
  • prawo do pomocy ze strony funkcjonariuszy policji miejskiej;
  • prawo żądania od wszystkich osób oświadczeń na okoliczność wykonywanej pracy;
  • prawo wyciągania konsekwencji karnych w stosunku do świadków, którzy nie stawili się na wezwanie.

Dzień wejścia w życie wskazanej ustawy tj. 29 sierpnia 1833 roku można symbolicznie uznać za datę narodzin inspekcji pracy w nowożytnej Europie. Jednak na kolejne regulacje w tym zakresie nie trzeba było długo czekać. Już w 1844 roku wprowadzono ustawę uzupełniającą.
Na podstawie wprowadzonych przepisów dokonano rozszerzenia uprawnień inspektorów przemysłowych w zakresie stosunków administracyjnych. Został wprowadzony obowiązek powiadamiania urzędników o otwarciu nowego zakładu pracy, natomiast przedsiębiorców obarczono odpowiedzialnością za stan warunków pracy w zakładzie oraz zobowiązano ich do powiadamiania lekarzy o każdym wypadku przy pracy. Następnie informacja ta była przekazywana inspektorom, uprawnionym do wydawania poleceń mających na celu uniknięcie wypadków przy pracy. Polecenia te miały charakter wiążący. Regulacje zawarte w ustawie z 1844 roku na kilkadziesiąt kolejnych lat wyznaczyły zasady postępowania oraz katalog uprawnień inspektorów przemysłowych w Anglii.

Struktura organizacyjna inspekcji fabrycznej

Warto także odnieść się do kwestii kształtowania się struktury organizacyjnej samej instytucji powstałej na mocy wyżej wskazanych ustaw. Na początku XX wieku personel inspekcji fabrycznej składał się ze 199 osób. W celu sprawnego wykonywania zadań obszar kraju został podzielony na okręgi, które zostały z kolei podzielone na 83 obwody. Sam personel inspekcji fabrycznej wyglądał następująco:
1) Inspektor główny – stał na czele inspekcji fabrycznej oraz wchodził w skład Departamentu Fabrycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych;

2) Inspektor obwodowy – odpowiadał za organizację i nadzór nad zakładami na terenie podległego mu obwodu;
3) Inspektorzy (w tym inspektorzy asystenci);
4) Inspektor okręgowy – sprawował zwierzchni nadzór nad działalnością wszystkich inspektorów obwodowych;
5) Inspektorzy-lekarze, inspektorzy ds. urządzeń elektrycznych i przemysłu maszynowego – podlegali bezpośrednio inspektorowi głównemu.

Wykonywali oni swoje obowiązki na terenie poszczególnych obwodów w zależności od potrzeb wynikających ze sprawowanego nadzoru nad zakładami.
Z uwagi na bardzo szeroki zakres działalności inspekcji fabrycznej ustawodawca musiał zagwarantować inspektorom niezależność. W związku z tym inspektorzy, którzy pomyślnie zdali egzaminy i zaliczyli dwuletni okres próby, byli mianowani na poszczególne stanowiska i podlegali wyłącznie inspektorowi głównemu. Warto zaznaczyć, iż w zakresie realizacji sprawowanego nadzoru inspektorzy posiadali pełną swobodę. Była ona ograniczona jedynie poprzez przepisy wynikające z ustaw ochronnych oraz wiedzę własną inspektora i jego doświadczenie.

Anglia przykładem dla innych państw europejskich

Na przestrzeni kolejnych lat zasady przyjęte w ustawodawstwie angielskim sukcesywnie przenikały do innych państw europejskich. Proces ten w poszczególnych krajach miał bardzo podobny przebieg. W pierwszej kolejności przepisy gwarantujące ochronę pracy dotyczyły kobiet i dzieci, a następnie pozostałych pracowników. Sama instytucja odpowiedzialna za wykonywanie zadań charakterystycznych dla inspekcji pracy oprócz Anglii, została utworzona w wielu krajach europejskich. Należały do nich między innymi: Dania w 1873 roku, Francja w 1874 roku, Szwajcaria w 1877 roku, Niemcy w 1878 roku oraz Rosja w 1882 roku.
Niestety wśród wyżej wskazanych państw nie można wymienić Polski, gdyż w tym okresie nasz kraj nie istniał na politycznej mapie Europy. Aby przybliżyć ogólną charakterystykę powstania i rozwoju inspekcji pracy w XIX wieku na ziemiach polskich, należy przedstawić jak kształtowały się losy owego urzędu w zaborze pruskim, rosyjskim i austriackim, co zostanie uczynione w dalszej kolejności.

autor artykułu: Rafał Adamczyk

Źródło:
Kozłowski Tomasz, Inspekcja pracy w Polsce w latach 1919-1939. Organizacja i działalność,
Państwowa Inspekcja Pracy. Główny Inspektorat Pracy, Warszawa 2019.

Rafał Adamczyk
Rafał Adamczyk Zakładowa Organizacja Związkowa NSZZ „Solidarność” w Okręgowym Inspektoracie Pracy Państwowej Inspekcji Pracy w Kielcach 25-314 Kielce, Al. Tysiąclecia PP 4