Odpowiedzialność wykroczeniowa sprawcy czynu

Odpowiedzialność wykroczeniowa -jest wina jest i kara – tak mówi znane przysłowie. Jak to wygląda w praktyce?

Odpowiedzialność wykroczeniowa sprawcy czynu

Ustawodawca, chcąc wyeliminować pewne niepożądane zachowania ze sfery życia społecznego, ustanowił przepisy zakazujące (lub nakazujące) czynów, które traktuje jako przestępstwa (czyny poważniejsze) bądź jako wykroczenia (czyny drobne).

Prawo wykroczeń wykazuje związki zarówno z prawem karnym, jak i prawem administracyjnym, zachowując zasadniczo charakter właściwy naukom penalnym. Związek z prawem administracyjnym przejawia się w uprawnieniach organów administracyjnych do nakładania kar oraz w treści materialnego prawa wykroczeń, tj. prawo wykroczeń jest instrumentem sankcjonującym naruszenia postanowień ustaw administracyjnych (jak np. prawo budowlane). Pragnę zwrócić uwagę na kilka szczególnych instytucji mających znaczenie dla przypisywania odpowiedzialności za dokonany czyn zabroniony.

Odpowiedzialność wykroczeniowa

Wyrażona w art. 1 §1 kodeksu wykroczeń fundamentalna zasada mówi, że odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 zł lub nagany. Oznacza to, że opis czynu zabronionego składający się na jego typ musi być zawarty w akcie prawnym o randze ustawowej (lex scripta) i że tym samym podstawą kryminalizacji nie mogą być żadne akty normatywne o charakterze podstawowym, nawet gdy stanowią źródło powszechnie obowiązującego prawa. Wyrażona w art. 42 ust. 1 konstytucyjna zasada nullum crimen sine lege poenali anteriori (nie ma przestępstwa bez ustawy) ma zastosowanie również w odniesieniu do wykroczeń. Oznacza to, że zachowanie polegające na represji, w tym jego rodzaj i cechy charakterystyczne, jak również wysokość przewidzianych kar i zasady ich wymierzania muszą zostać sprecyzowane bezpośrednio w normach rangi ustawowej (wyrok SN z dnia 26 sierpnia 2009 r. III KK 226/09 oraz OSN z dnia 20 października 2009 r. III KK 245/09). Zarówno w piśmiennictwie prawniczym, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość dookreślenia niektórych elementów należących do znamion czynów zabronionych w aktach normatywnych rangi niższej niż ustawa, jednakże przypisanie sprawcy czynu zabronionego odpowiedzialności karnej, zarówno za przestępstwo jak i za wykroczenie, możliwe jest wyłącznie poprzez wykazanie realizacji znamion określonych w ustawie i na podstawie przepisu ustawy (wyrok SN z dnia 19 sierpnia 2009 r. III KK 228/09).

Wyrok Sądu Najwyższego

W wyroku z dnia 19 września 2000 r. V KKN 183/98 Sąd Najwyższy wyraził jednak jasno, że „odpowiedzialność za wykroczenia polegające na zaniechaniu uzależniona jest od istnienia możliwości zachowania się zgodnie z istniejącym obowiązkiem”. Jako przykład można wskazać sytuację niewypłacania pracownikom spółki z o.o. bieżącego wynagrodzenia i innych świadczeń związanych z pracą przez wspólnika wstępującego w prawa zarządzającego zakładem pracy, po odstąpieniu od pełnienia funkcji Prezesa Spółki przez poprzednią osobę, w sytuacji doprowadzenia przez uprzedni Zarząd spółki do niewypłacalności zakładu. W uzasadnieniu SN zważył, iż „odpowiedzialność za wykroczenia opiera się na wymaganiu, by obwinionemu przypisano czyn wypełniający znamiona wykroczenia i by znamiona te były wypełnione w sposób zawiniony. Odpowiedzialność za wykroczenia polegające na zaniechaniu uzależniona jest od istnienia możliwości zachowania się zgodnie z istniejącym obowiązkiem.”

Rodzaje wykroczeń

Wśród wykroczeń rozróżniamy: wykroczenia formalne (z działania lub zaniechania) oraz materialne (skutkowe). Do popełnienia wykroczenia materialnego (skutkowego) elementem koniecznym jest ziszczenie się skutku, jako znamienia czynu zabronionego, tj. zdarzenia oderwanego w czasie, jednakże pozostającego w związku przyczynowo-skutkowym z samym zdarzeniem głównym, tj. czynem sprawcy. Czyn zabroniony można zatem przypisać sprawcy tylko i wyłącznie wtedy, gdy skutek będący jego następstwem był naturalną koleją rzeczy oraz był co najmniej możliwy do przewidzenia, tj. sprawca mógł co najmniej przewidywać możliwość jego wystąpienia bądź nie zachował ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. W tym celu odpowiedzieć należy na pytanie – „Czy skutek zostałby wywołany gdyby nie miało miejsca zdarzenie główne?” Celem przypisania sprawcy winy, należy zbadać zachowanie w tożsamych okolicznościach (tj. identycznych do okoliczności popełnienia czynu przez sprawcę) ustawowego obiektywnego normatywu (tj. osoby o takim samym profilu czyli w podobnym wieku, o podobnym wykształceniu i doświadczeniu), nie nastawionego na popełnienie czynu zabronionego, tzw. „dobrego obywatela”.

Ustalenie winy

Obok prawidłowego określenia związku przyczynowo – skutkowego, wiele problemów organom administracyjnym nastręcza prawidłowe przypisanie winy oraz określenie sprawcy czynu zabronionego. Sprawcą czynu może być tylko i wyłącznie osoba, po stronie której istnieje obowiązek danego działania bądź zaniechania działania sprzecznego z prawem. Sprawcą czynu nie zawsze będzie pracodawca bądź właściciel spółki. Zdarzają się sytuacje, gdy mocą wewnętrznych uregulowań wewnątrzzakładowych, pracodawca nakłada pewne uprawnienia na swych pracowników, poprzez odpowiednie skonstruowanie umów o pracę czy skonkretyzowanie zakresu obowiązków, i tak np. za zatrudnianie w zakładzie pracy odpowiedzialna będzie osoba, do obowiązków której mocą udzielonego pełnomocnictwa, zakresu obowiązków oraz treści zawartej umowy o pracę, należy rekrutacja i zatrudnianie pracowników. Na zawartych z nowozatrudnionymi pracownikami umowach o pracę będzie widniał podpis uprawnionego pracownika, a nie prezesa spółki. Zatem temuż pracownikowi przypiszemy winę za potencjalne nielegalne zatrudnienie rekrutowanych przez niego pracowników. Prawo wykroczeń, w odróżnieniu od prawa karnego w art. 5 k.w. zakłada tzw. ekwiwalencję umyślności i nieumyślności uznając, iż wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, z zastrzeżeniem określonym in fine – tj. chyba, że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne. W doktrynie wskazuje się, że zasada ta wiąże się z uproszczonym postępowaniem rozstrzygania spraw o wykroczenia przez organy niebędące organami orzekającymi, w trybie prowadzonego postępowania mandatowego. Odpowiedzialność za wykroczenia oparta jest na zasadzie ignorantia iuris nocet – tzn. nieznajomość prawa szkodzi. Każdy obywatel ma obowiązek znajomości przepisów ustawy, która została w należyty sposób opublikowana. Prawo wykroczeń przewiduje jednak sytuacje, kiedy brak znajomości prawa zwalnia od odpowiedzialności karnej. Dotyczy to błędu co do całościowej oceny prawnej czynu (terror iuris – błąd co do prawa). Sprawca pozostaje w nieświadomości tego, że czyn jest sprzeczny z prawem, nie dysponuje zatem w czasie czynu wiedzą, że istnieje norma prawna, zabraniająca pod groźbą kary danego zachowania albo nakazująca pod groźbą kary podjęcie określonego działania. Sprawca czynu nie ponosi odpowiedzialności gdy nieświadomość popełnienia zarzucanego mu czynu jest usprawiedliwiona. Błąd można uznać za usprawiedliwiony, jeżeli przeciętny obywatel, będący na miejscu sprawcy, także nie miałby świadomości bezprawności. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 kwietnia 1986 r. V KRN 149/86 ustalił, iż świadomość bezprawności zachodzi zawsze wówczas, gdy z materiału dowodowego wynika, iż w umyśle obwinionego w konkretnej sytuacji mogło powstać uzasadnione przekonanie, że jego zachowanie nie narusza prawa.

Kolejnym przypadkiem depenalizacji czynu jest błąd co do faktu (error facti), zdefiniowany w art. 7 §2 k.w., który wyłącza odpowiedzialność za umyślne popełnienie czynu zabronionego. To czy sprawca w ogóle nie poniesie odpowiedzialności, zależy od tego czy ustawodawca wyłączył możliwość nieumyślnego popełnienia danego wykroczenia. Przedmiotem błędu co do faktu może być podmiot, przedmiot oraz okoliczności stanowiące znamiona strony przedmiotowej (przebieg związku przyczynowo – skutkowego, sposobu działania, użytego środka lub przedmiotu czynności wykonawczej). Błąd co do przebiegu związku przyczynowego, zwany jest aberratio ictus vel iactus, czyli zboczenie działania. Sprawca nie musi znać dokładnej drogi przebiegu swego czynu. Zboczenie działania wpływa na poniesienie przez sprawcę odpowiedzialności, w zależności od tego, jak dalece sprawca był w błędzie. Jeżeli sprawca sądził, że związek pomiędzy jego czynem a skutkiem jaki wywołał, przebiega w oczywiście odmienny od faktycznego sposób, nie może zasłaniać się tym faktem. Jako osoba pełnoletnia posiadająca pewne doświadczenie życiowe, powinien zdawać sobie sprawę z rzeczywistego przebiegu zdarzeń. Natomiast jeżeli sprawca nieznacznie pomylił się co do przebiegu zdarzenia, może zwolnić się z odpowiedzialności za wykroczenie umyślne. Sprawca może pozostawać również w błędzie co do tego jaki środek stosuje albo jakie jest działanie danego środka. Błąd może dotyczyć przedmiotu czynności wykonawczej (aberratio in obiecto), kiedy sprawca myli się co do tego, czym jest przedmiot jego czynności wykonawczej. Konsekwencje prawne natomiast zaistnienia błędu co do osoby (error in personam) zależą od tego czy przedmiot czynności wykonawczej określony jest w sposób zindywidualizowany czy też ogólnie. Błąd co do osoby będzie miał znaczenie wyłącznie przy zindywidualizowanym zespole znamion określającym osobę będącą przedmiotem czynu zabronionego.

Mandat lub sąd

W ramach odpowiedzialności sprawcy zwrócić należy uwagę na tryb postępowania mandatowego, stosowanego przez organy administracyjne, będącego jednym z postępowań szczególnych. Wyróżnia się na tle innych postępowań specyficznymi cechami. W szczególności w postępowaniu mandatowym nie następuje orzekanie (bowiem zgodnie z art. 2 §1 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia – orzekanie następuje w drodze postępowania zwyczajnego, nakazowego lub przyspieszonego), a nakładanie grzywny w drodze mandatu karnego. Zgodnie bowiem z art. 175 ust.1 Konstytucji RP wymiar sprawiedliwości sprawować mogą jedynie sądy, a Konstytucja nie przewiduje dalszego delegowania uprawnień orzeczniczych na inne organy, w tym organy administracyjne. Stąd też niezbędną przesłanką do zastosowania postępowania mandatowego jest zgoda sprawcy na poddanie się ukaraniu w trybie postępowania mandatowego (art. 66 § 2 k.p. o w.) W razie braku przedmiotowej zgody organ zobowiązany jest skierować sprawę na drogę postępowania sądowego.
Prowadząc zatem postępowanie wykroczeniowe, organ administracyjny winien dołożyć należytej staranności, by w obowiązującym państwie prawa, wobec rozlicznych przepisów różnych gałęzi prawa, odpowiedzialność prawną za czyn zabroniony właściwie przypisać osobie za niego odpowiedzialnej.

Autor artykułu: Beata Habryka

Opracowanie zdjęcia głównego, oraz pozostałych ilustracji: Maciej Ziegler SukcesStudio.pl