Bezpieczeństwo użytkowania maszyn do obróbki drewna

Bezpieczeństwo użytkowania maszyn do obróbki drewna to temat dotyczący jednej z najbardziej rozbudowanych branż przemysłowych w Polsce. Sam temat związany z BHP był tez poruszany w świetnym artykule dostępnym tutaj: https://solidarnoscpip.org.pl/partycypacja-pracownicza-w-obszarze-bhp/

Bezpieczeństwo użytkowania maszyn do obróbki drewna

Ogólnie pojęta branża przemysłu drzewnego, zatrudniająca tysiące pracowników, jest w Polsce jedną z najbardziej rozbudowanych branż przemysłowych. Do branży tej można zaliczyć przede wszystkim: tartaki, zakłady produkcji opakowań drewnianych, zakłady produkujące drewniane materiały budowlane i ciesielskie, produkcję okien i drzwi drewnianych, zakłady produkcji płyt meblowych, podłóg oraz produkcję mebli. Proste maszyny do obróbki drewna, a w szczególności różnego rodzaju pilarki można spotkać również w innych branżach np. w budownictwie czy rolnictwie.

Maszyny używane w przemyśle drzewnym są szczególnie narażone na pogorszenie stanu technicznego, w związku z obróbką drewna będącego materiałem niejednorodnym, często żywicznym, powodującym powstawanie pyłu, mogącym zawierać ciała obce, a ponadto w związku z obróbką płyt meblowych zawierających utwardzone kleje, farby, lakiery oraz z faktem obróbki materiałów o dużej masie i gabarytach. Użytkowanie maszyn do obróbki drewna wiąże się z częstymi zagrożeniami wypadkowymi, m.in. uderzeniem w wyniku odrzutu obrabianego materiału, kontaktem z ruchomymi elementami maszyn, w tym wirującymi narzędziami, możliwością pochwycenia, zmiażdżenia czy obcięcia kończyn. Najczęściej zagrożenia występują podczas obsługi maszyn z ręcznym podawaniem materiału. Zapewnienie bezpiecznej obsługi maszyn do obróbki drewna wymaga kompleksowego podejścia do kwestii bezpieczeństwa, na które w szczególności składać będą się: przygotowanie pracowników do pracy poprzez ich przeszkolenie oraz zapewnienie szczegółowych instrukcji z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, dokonanie rzetelnej oceny ryzyka zawodowego, wyposażanie stanowisk pracy w maszyny bezpieczne, spełniające wymagania przepisów z zakresu BHP, prowadzenie systematycznych kontroli maszyn oraz ich konserwacji i remontów celem utrzymania sprawności technicznej i najwyższego poziomu bezpieczeństwa.

Szkolenie operatorów i innych pracowników

Bezpieczna obsługa maszyn wymaga świadomości pracowników co do właściwej metodyki wykonywania pracy z ich użyciem. Ogromna różnorodność użytkowanych maszyn do obróbki drewna, ich rodzajów i typów wymaga każdorazowego, szczegółowego zapoznania z daną obrabiarką, nie pomijając w tym także doświadczonych zawodowo pracowników. Nawet pozornie podobne maszyny tego samego rodzaju mogą pod względem bezpieczeństwa różnić się istotnie, zależnie od producenta czy typu, pod względem zastosowanych urządzeń ochronnych, rozmieszczenia i funkcjonowania elementów sterowniczych, mających wpływ na bezpieczeństwo pracowników. Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie.

Pracodawca podejmuje niezbędne działania, aby pracownicy:

• użytkujący maszyny odbyli odpowiednie przeszkolenie w zakresie bezpiecznego ich użytkowania;
• wykonujący naprawy, modernizację, konserwację lub obsługę maszyn odbyli specjalistyczne przeszkolenie w tym zakresie.

Ocena ryzyka zawodowego

Pracodawca ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, a także informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Niestety, często dokonanie oceny ryzyka zawodowego kończy się zakupem gotowego dokumentu, np. oceny ryzyka zawodowego na stanowisku stolarza czy operatora maszyn stolarskich, bez uwzględnienia faktycznie wykonywanych prac, stosowanych maszyn do obróbki drewna, ich rodzaju, stanu technicznego. Dokumentacje te są sporządzane bez konsultacji z pracownikami wykonującymi prace na tych stanowiskach czy też z osobą pełniącą funkcję technologa znającego procesy technologiczne, w tym znającego rodzaje prac, przy których maszyny będą stosowane, rodzaje materiałów przeznaczonych do obróbki z ich użyciem.

Instrukcje obsługi

Pracodawca jest obowiązany wydawać szczegółowe instrukcje i wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach pracy. Pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom, do stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące m.in. obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych.
Pracodawca powinien zapewnić pracownikom dostęp do informacji, w tym pisemnych instrukcji dotyczących użytkowania maszyn.
Instrukcje powinny zawierać co najmniej informacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie:
• warunków użytkowania maszyn,
• występowania możliwych do przewidzenia sytuacji nietypowych,
• praktyki użytkowania maszyn.
Instrukcje powinny być zrozumiałe dla pracowników, których dotyczą. Pracodawca powinien informować pracowników o zagrożeniach związanych z maszynami znajdującymi się w miejscu pracy lub jego otoczeniu oraz wszelkich zmianach w nich wprowadzonych w takim zakresie, w jakim zmiany te mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo maszyn, nawet gdy pracownicy bezpośrednio ich nie użytkują.
Należy zwrócić szczególną uwagę, aby udostępniane instrukcje z zakresu bezpieczeństwa użytkowania maszyn były szczegółowe i dotyczyły faktycznie stosowanych maszyn, brały pod uwagę stosowane dodatkowe oprzyrządowanie, wykonywane operacje technologiczne, obrabiane materiały. Szeroko dostępne w sprzedaży gotowe instrukcje BHP są bardzo ogólnikowe, dotyczą wyłącznie najprostszych rodzajów maszyn i same często powołują się na konieczność zapoznania z instrukcją szczegółową dla danej maszyny. W praktyce ich przydatność jest wątpliwa i nie służą one podniesieniu bezpieczeństwa pracowników, a jedynie stwarzają pozory spełnienia wymogu udostępnienia pracownikowi informacji i wskazówek bezpieczeństwa.

Wymagania ogólne dla maszyn

Przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy określają m.in. ogólne wymagania bezpieczeństwa przy obsłudze maszyn i innych urządzeń technicznych bez względu na ich przeznaczenie. Przepisy te odnoszą się do wymagań stawianych elementom sterowniczym, w szczególności elementom odpowiedzialnym za zatrzymywanie, urządzeń zatrzymywania awaryjnego, sygnalizacji ostrzegawczej i alarmowej dla maszyn obsługiwanych zespołowo lub wielostanowiskowych. Zgodnie z tymi przepisami elementy ruchome i inne części maszyn, które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie, powinny być do wysokości co najmniej 2,5 m od poziomu podłogi (podestu) stanowiska pracy osłonięte lub zaopatrzone w inne skuteczne urządzenia ochronne, z wyjątkiem przypadków, gdy spełnienie tych wymagań nie jest możliwe ze względu na funkcję maszyny. Osłony stosowane na maszynach powinny uniemożliwiać bezpośredni dostęp do strefy niebezpiecznej. Osłony niepełne (wykonane z siatki, blachy perforowanej, prętów, itp.) powinny znajdować się w takiej odległości od elementów niebezpiecznych, aby przy danej wielkości i kształcie otworów nie było możliwe bezpośrednie dotknięcie tych elementów. Określono tam ogólne wymagania dla urządzeń ochronnych stosowanych przy maszynach oraz wskazano wymagania dla konstrukcji urządzeń ochronnych maszyn szczególnie niebezpiecznych.

Wymagania minimalne dla maszyn

Pracodawca dopuszczający pracowników do pracy przy obsłudze maszyn do obróbki drewna powinien zapewnić spełnienie przez nie minimalnych wymagań bezpieczeństwa określonych w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy. Wymagania te dotyczą m.in.: elementów sterowniczych, ich widoczności, identyfikacji, oznakowania, pierwszeństwa układów zatrzymania przed układami do uruchamiania maszyny, uruchamiania maszyn wyłącznie przez celowe zadziałania na przeznaczony do tego celu układ sterowania, elementów zatrzymania awaryjnego, stosowania sygnałów bezpieczeństwa, a także stosowania osłon i innych urządzeń ochronnych które:
• powinny mieć mocną (trwałą) konstrukcję;
• nie mogą stwarzać zagrożenia;
• nie mogą być łatwo usuwane lub wyłączane ze stosowania;
• powinny być usytuowane w odpowiedniej odległości od strefy zagrożenia;
• nie powinny ograniczać pola widzenia cyklu pracy urządzenia;
• powinny umożliwiać wykonywanie czynności mających na celu zamocowanie lub wymianę części oraz umożliwiać wykonywanie czynności konserwacyjnych, pozostawiając jedynie ograniczony dostęp do obszaru, gdzie praca ma być wykonywana, w miarę możliwości bez zdejmowania osłon i urządzeń zabezpieczających;
• powinny ograniczać dostęp tylko do niebezpiecznej strefy pracy maszyny.

Pomimo już prawie 20 lat obowiązywania tego rozporządzenia ciągle możemy spotkać maszyny, które nie zostały dotąd dostosowane do minimalnych wymagań bezpieczeństwa dotyczących maszyn.

Wymagania szczególne dla maszyn

Wymagania bezpieczeństwa dla obrabiarek do drewna zostały również określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 14 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna. Wskazano tam m.in. szczególne wymagania dotyczące pilarek tarczowych, pilarek tarczowych wzdłużnych, jedno- i wielopiłowych górnowrzecionowych z posuwem zmechanizowanym, pilarek taśmowych, pilarek ramowych – traków, strugarek grubiarek i wyrówniarek, frezarek i dłutarek łańcuszkowych.

Wymagania zasadnicze

Jak można przeczytać we wstępie do Dyrektywy 2006/42/WE zwanej dyrektywą maszynową: „Sektor maszynowy jest ważną gałęzią przemysłu inżynieryjnego i stanowi jeden z przemysłowych filarów gospodarki Wspólnoty. Koszty społeczne dużej liczby wypadków powodowanych bezpośrednio przez użytkowanie maszyn można zmniejszyć przez projektowanie i wykonanie maszyn bezpiecznych z samego założenia oraz przez właściwe ich instalowanie i konserwację”. Wyposażenie stanowisk pracy w maszyny nowe, które oznakowano znakiem „CE” oraz do których sporządzono „Deklarację zgodności” zwiększa prawdopodobieństwo zakupu maszyny bezpiecznej, spełniającej wymagania zasadnicze. Szczególną uwagę zwrócić należy przy zakupie maszyn wyprodukowanych w krajach trzecich, nieobjętych prawodawstwem wspólnotowym. Decyzja o zakupie lub sprowadzeniu takiej maszyny, każdorazowo powinna być poprzedzona weryfikacją, czy jeżeli oznaczono ją oznakowaniem „CE” i dołączono „Deklarację zgodności”, nie jest to wyłącznie zabieg marketingowy nie mający nic wspólnego z gwarancją bezpieczeństwa i wprowadzający kupującego w błąd. Niedopuszczalne jest wyposażanie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności określonych w odrębnych przepisach.

Bezpieczeństwo użytkowania maszyn – Kontrola maszyn

W każdym przypadku użytkowanie maszyn do obróbki drewna, będzie z upływem czasu prowadziło do ich zużycia i pogorszenia stanu technicznego, w tym pogorszenia bezpieczeństwa użytkowania. Dlatego też niezbędna jest kontrola maszyn, zarówno bieżąca przez pracowników bezpośrednio obsługujących maszynę, jak i pracowników służby BHP lub osób wykonujących zadania tej służby, posiadających niezbędną wiedzę i doświadczenie w zakresie wymagań stawianych maszynom do obróbki drewna.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania. W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obowiązana do niezwłocznego wstrzymania prac i podjęcia działań w celu usunięcia tego zagrożenia.

W przypadku gdy bezpieczne użytkowanie maszyn jest uzależnione od warunków, w jakich są one instalowane, pracodawca powinien poddać maszyny:

• wstępnej kontroli po ich zainstalowaniu, a przed przekazaniem do eksploatacji po raz pierwszy;
• kontroli po zainstalowaniu na innym stanowisku pracy lub w innym miejscu.

Pracodawca powinien zapewnić, aby maszyny narażone na działanie warunków powodujących pogorszenie ich stanu technicznego, co może spowodować powstawanie sytuacji niebezpiecznych, poddane były:

• okresowej kontroli, a także badaniom przez jednostki zewnętrzne albo osoby upoważnione przez pracodawcę i posiadające odpowiednie kwalifikacje;
• specjalnej kontroli, w przypadku możliwości pogorszenia bezpieczeństwa związanego z maszyną, a będącego wynikiem: prac modyfikacyjnych, zjawisk przyrodniczych, wydłużonego czasu postoju maszyny, niebezpiecznych uszkodzeń oraz wypadków przy pracy.

Wyniki kontroli, rejestruje się i przechowuje, do dyspozycji zainteresowanych organów, zwłaszcza nadzoru i kontroli warunków pracy, przez okres 5 lat od dnia zakończenia tych kontroli, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej.

Utrzymanie maszyn w odpowiednim stanie technicznym

Maszyny i narzędzia oraz ich urządzenia ochronne powinny być utrzymywane w stanie sprawności technicznej i czystości zapewniającej ich użytkowanie bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz stosowane tylko w procesach i warunkach, do których są przeznaczone. O dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach maszyny pracownik powinien niezwłocznie zawiadomić przełożonego. Maszyny, których uszkodzenie stwierdzono w czasie pracy, powinny być niezwłocznie zatrzymane i wyłączone z zasilania energią. Wznowienie pracy maszyny bez usunięcia uszkodzenia jest niedopuszczalne. Maszyny niesprawne, uszkodzone lub pozostające w naprawie powinny być wycofane z użytkowania oraz wyraźnie oznakowane tablicami informacyjnymi i zabezpieczone w sposób uniemożliwiający ich uruchomienie.
Naprawy obrabiarek powinny być wykonywane wyłącznie przez pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje i upoważnionych przez pracodawcę. Należy zwrócić szczególną uwagę, aby osoby dokonujące napraw posiadały wiedzę nie tylko w zakresie koniecznych czynności naprawczych, ale również świadomość wymagań bezpieczeństwa użytkowania maszyn. Zdarza się, że remonty maszyn w tym także wprowadzane modyfikacje powodują pojawienie się dodatkowych zagrożeń dla bezpieczeństwa użytkowników.

Bezpieczeństwo użytkowania maszyn – Przepisy wykorzystane przy powstawaniu artykułu

Korzystano z przepisów:

1. ustawy z dnia 26 czerwca 1974r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zmianami oraz z 2021 r. poz. 1162)
2. rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zmianami oraz z 2011 r. Nr 173, poz. 1034)
3. rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596 ze zmianami z 2003 r. Nr 178, poz. 1745)
4. rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 14 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze obrabiarek do drewna (Dz. U. Nr 36, poz. 409)
5. DYREKTYWA 2006/42/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE (przekształcenie)

Autor artykułu i zdjęć: Grzegorz Kudliński, starszy inspektor pracy specjalista, OIP Poznań

Zdjęcie główne ilustrujące artykuł: Maciej Ziegler www.SukcesStudio.pl