Azbest – występowanie, zagrożenia i usuwanie

Co to jest azbest? Nazwa azbest nie dotyczy jednej, konkretnej substancji. Określa się tak grupę występujących w stanie naturalnym minerałów krzemianowych o włóknistej budowie. Tworzą one włókna, tzw. fibryle, których stosunek długości do średnicy wynosi co najmniej 100:1.

Azbest – z czego się składa? Czym się charakteryzuje?

Pod względem chemicznym włókna te, poza krzemianami, składają się z magnezu, żelaza, sodu czy wapnia. W przyrodzie występuje ok. 150 tego rodzaju minerałów. Zalicza się do nich azbesty właściwe (serpentynowe i amfibolowe), inne minerały krzemianowe ( m.in . diopsyd, sillimanit, egiryn) oraz minerały azbestopodobne (np. attapulgit, talk włóknisty, sepiolit). Wszystkie te minerały mają unikatowe właściwości fizyczne i chemiczne. Charakteryzują się dużą elastycznością i wytrzymałością na rozciąganie, a także odpornością na działanie czynników chemicznych i fizycznych. Są niepodatne na warunki klimatyczne i działanie zarówno wysokich, jak i niskich temperatur. Mają znakomite właściwości izolacyjne i nie przewodzą prądu. Uważa się, że azbest jest praktycznie niezniszczalny.

Jak rozpoznać azbest i gdzie go można spotkać?

Ze względu na swoje właściwości fizyko-chemiczne azbest znalazł szerokie zastosowanie w przemyśle, zwłaszcza w budownictwie.

Ponad 80% pozyskiwanego azbestu wykorzystywano do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych, w tym:

Przede wszystkim:

• płyt falistych,
• płaskich płyt stosowanych jako elewacje zewnętrzne,
• okładzinowych płyt,
• dekarskich płyt,
• ścian osłonowych i działowych,
• rur wodociągowych i kanalizacyjnych.
  
  Wykorzystywany był również do produkcji:
• wyrobów izolacyjnych (waty, włókniny, przędzy, tkanin termoizolacyjnych),
• wyrobów ciernych (okładzin ciernych i taśm hamulcowych)
• wyrobów uszczelniających (np. płyt azbestowo-gumowych lub azbestowo- kauczukowych).

Budownictwo

Stosowanie azbestu w wyrobach budowlanych powszechnego użycia jako:

• eternit, czyli płyty faliste azbestowo-cementowe o zawartości 10-13% azbestu do pokryć dachowych,
• płyty prasowane – płaskie o zbliżonej zawartości azbestu,
• płyty KARO – dachowe pokrycia lub elewacje,
• rury azbestowo-cementowe wysokociśnieniowe (krokidolit) i kanalizacyjne, przewody wentylacyjne i dymowo-spalinowe (zawartość azbestu ok. 22%),
• kształtki azbestowo-cementowe oraz elementy wielkowymiarowe. Stosowane są w budownictwie ogólnym i przemysłowym. (Płyty azbestowo-cementowe płaskie wykorzystywane w lekkich przegrodach ścian warstwowych. Wbudowane są w płyty warstwowe prefabrykowane – PW3/A, PŻ/3W i PŻW 3/A/S) (zawartość azbestu 10 – 16%).

Azbest wokół nas

Można go spotkać wszędzie tam, gdzie potrzebna była podwyższona odporność ogniowa i zabezpieczenia ogniochronne elementów narażonych lub potencjalnie narażonych na wysoką temperaturę (klapy przeciwpożarowe, ciągi telekomunikacyjne, tablice rozdzielcze elektryczne, węzły ciepłownicze, obudowa klatki schodowej, przejścia kabli elektrycznych, przewodów ciepłowniczych i wentylacyjnych między stropami, zabezpieczenia elementów stropowych i ściennych strychów, piwnic, dróg ewakuacyjnych, konstrukcji stalowych).

Azbest stosowano także w tkaninach wygłuszających hałas. Wyroby z azbestem projektanci dobierali indywidualnie do obiektów, z uwzględnieniem wymagań przeciwpożarowych.

Energetyka

Azbest stosowano w elektrociepłowniach i elektrowniach, w obmurzach kotłów. (jako izolacje termiczne w formie sznurów i tektur na uszczelnieniach dylatacji podgrzewaczy powietrza). Także w uszczelnieniach urządzeń poddanych wysokiej temperaturze, w zaworach, wymiennikach ciepła, w izolacjach tras ciepłowniczych (jako płaszcze azbestowo-cementowe lub azbestowo-gipsowe).

Wyroby zawierające azbest umiejscowione są w:

• kominach o dużej wysokości (dylatacje wypełnione sznurem azbestowym),
• chłodniach kominowych (płyty azbestowo-cementowe w zraszalnikach i w obudowie wewnętrznej chłodni),
• chłodniach wentylatorowych (w obudowie wewnętrznej chłodni),
• rurach odprowadzających parę, zraszalnikach itp. (w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego).

Transport

Azbest stosowano tutaj:

• do termoizolacji i izolacji elektrycznych urządzeń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach, metrze (maty azbestowe w grzejnikach i tablicach rozdzielni elektrycznych),
• w termoizolacji silników pojazdów mechanicznych,
• w uszczelkach pod głowicę, elementach kolektorów wydechowych oraz elementach ciernych – sprzęgłach i hamulcach.

Powszechnie stosowano azbest w kolejnictwie, w przemyśle lotniczym i stoczniowym, np. w statkach. Szczególnie w miejscach narażonych na ogień, wymagających zwiększonej odporności na wysoką temperaturę.

Przemysł chemiczny

Z azbestu wykonane są przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru. Ponadto azbest znajduje zastosowanie w hutach szkła (np. w wałach ciągnących).

Drogi

Użycie poprodukcyjnego materiału odpadowego powstałego z produkcji wyrobów zawierających azbest uznano swego czasu za doskonały surowiec do utwardzania i stabilizacji powierzchni dróg, ścieżek, podwórzy, boisk szkolnych. Zasypywano nimi wyrobiska, niwelowano teren i wykorzystywano jako materiał budowlany w indywidualnych gospodarstwach. Aktualnie uważa się, że najskuteczniejszym sposobem unieszkodliwiania odpadów azbestowych jest ich izolowanie od kontaktu z powietrzem.

Robi się to poprzez przykrycie warstwą zapewniającą nienaruszalność podczas użytkowania. W przypadku dróg i placów za najbardziej optymalne uznaje się pozostawienie odpadów azbestowych w miejscu ich wbudowania. Robi się to przez trwałe przykrycie szczelnym dywanem masy mineralno-bitumicznej.

Sprzęt gospodarstwa domowego

Wyroby zawierające azbest, głównie w postaci materiałów izolacyjnych znajdowały powszechne zastosowanie jako elementy urządzeń gospodarstwa domowego.

Tektura azbestowa, przędza i tkaniny azbestowe termoizolacyjne wykorzystywane były w celu izolacji cieplnej np. w:

• lodówkach,
• kuchenkach gazowych i elektrycznych,
• żelazkach,
• piecach elektrycznych akumulacyjnych.
  
  Natomiast
• kształtki azbestowo-cementowe elektroizolacyjne,
• tasiemki azbestowe elektroizolacyjne
• papier azbestowy elektroizolacyjny stosowane były jako izolacja elektryczna w sprzęcie elektrotechnicznym, między innymi w urządzeniach radiowych i telewizyjnych, odkurzaczach, suszarkach elektrycznych, czajnikach elektrycznych, robotach kuchennych.

Wyrobem powszechnie stosowanym w gospodarstwie domowym były „siatki azbestowe”. (siatka druciana z wprasowaną warstwą azbestu chryzotylowego). Wykorzystywane były w czasie korzystania z palników kuchenek gazowych i płyt grzewczych kuchenek elektrycznych.

Azbest stosowany był również w wielu różnych materiałach i wyrobach, takich jak:

• farby, pokosty, kleje, powłoki do podwozi samochodowych,
• fundamenty (w celu osłabienia wstrząsów),
• izolacje przeciwdźwiękowe i przeciwwibracyjne w samolotach,
• wykładziny pieców, masy żaro- i ognioodporne (w hutnictwie),
• butle ciśnieniowe zawierające acetylen,
• smary,
• asfaltowe masy drogowe. ⠀

Zdrowotne skutki obecności azbestu w środowisku człowieka

Oprócz tych niewątpliwych zalet azbest jest substancją bardzo szkodliwą dla człowieka i środowiska. Sama jego obecność nie stanowi jednak zagrożenia dla zdrowia. Staje się szkodliwy w momencie poddawania go obróbce: cięcia, wiercenia w nim, kruszenia czy łamania.

Pierwsze wzmianki o niebezpieczeństwach z tym związanych pojawiły się już w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku. Szkodliwość włókien azbestowych zależy od ich długości i średnicy.

Biologiczna agresywność pyłu azbestu jest związana ze stopniem penetracji i ilością włókien w dolnej części układu oddechowego. Proces ten zależy od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien. Szczególne znaczenie ma średnica poszczególnych włókien, długość odgrywa mniejszą rolę. Włókna cienkie o średnicy poniżej 3 μm przenoszone są łatwiej. Odkładają się w końcowych odcinkach dróg oddechowych. Włókna grube, o średnicy powyżej 5 μm, zatrzymują się w górnej części układu oddechowego.

Skręcone włókna chryzotylu o dużej średnicy mają tendencje do zatrzymywania się wyżej niż igłowate włókna azbestów amfibolowych, z łatwością przenikające do obrzeży płuca.


Zagrożenie

Najgroźniejsze działanie pyłów respirabilnych azbestu przypisuje się włóknom, które charakteryzują się długością z przedziału 2 μm do 20 μm, oraz średnicą mieszczącą się w przedziale od 0,1 do 2,0 μm i są wdychane z powietrzem. Mogą one wnikać głęboko do układu oddechowego i powodować groźne choroby. Przykładowo: pylicę azbestową (azbestozę), międzybłoniak, nowotwór płuc i oskrzeli. Schorzenia te występują u osób zawodowo narażonych na duże dawki pyłu azbestowego lub u osób narażonych parazawodowo, czyli np. przebywających okresowo w powietrzu silnie zanieczyszczonym pyłami respirabilnymi azbestu.

Przyjęte wielkości NDS (najwyższe dopuszczalne stężenia na stanowiskach pracy zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002 roku w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy) dla różnych pyłów włóknistych, w tym azbestu, unaoczniają różnice w ich szkodliwym działaniu na organizm.

Aktualnie obowiązujące wartości NDS dla pyłów zawierających azbest:

● pyły zawierające azbest chryzotylowy oraz pyły zawierające azbest chryzotylowy i inne minerały włókniste oraz pyły zawierające inne materiały włókniste, z wyjątkiem krokidolitu,⠀np. antygort włóknisty – pył całkowity – 1 mg/m3; – włókna respirabilne – 0,2 wł./cm3
● pyły zawierające krokidolit: – pył całkowity – 0,5 mg/m3; – włókna respirabilne – 0,2 wł./cm3.

Należy podkreślić, że działanie szkodliwe azbestu zwielokrotnia się wobec jednoczesnego narażenia organizmu na inne substancje rakotwórcze, np. węglowodory aromatyczne (szczególnie a – benzopiren), metale ciężkie, dym tytoniowy, itp.

Z tych powodów produkcja wyrobów azbestowych i obrót nimi zostały objęte różnymi zakazami. W Polsce wprowadzono je ustawą z 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, zaś na terenie całej Unii Europejskiej dyrektywami 1999/77/WE8 oraz 2003/18/WE9 , które obowiązują od 1 stycznia 2005 r.

Ustawowo uregulowano również kwestie dotyczące opieki zdrowotnej pracowników i byłych pracowników zatrudnionych przy produkcji wyrobów azbestowych oraz przewidziano karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat wobec tego, kto wbrew przepisom ustawy wprowadza na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej azbest lub wyroby, które go zawierają, jak również produkuje je lub dokonuje nimi obrotu.

Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, 2 kwietnia 2004 r., wydał rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających tę substancję. Określił w nim m.in . obowiązki wykonawcy prac polegających na bezpiecznym użytkowaniu i usuwaniu takich wyrobów, sposoby i warunki ich bezpiecznego użytkowania oraz usuwania, transportu do miejsca ich składowania, a także wymagania, jakim powinno odpowiadać oznakowanie wyrobów i odpadów zawierających azbest.

Ogólne zasady postępowania z wyrobami zawierającymi azbest

Azbest, jako materiał niebezpieczny podlega szczególnemu traktowaniu. Odpady zawierające azbest powinny być utylizowane w odpowiednio do tego celu przystosowanych miejscach (składowiskach). W zakresie sposobu użytkowania i warunków usuwania wyrobów zawierających azbest obowiązują następujące przepisy:

1. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 roku
w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71, poz. 649) zmienione Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania
i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 162, poz. 1089)

Rozporządzenia te nakładają na właściciela nieruchomości, na której zlokalizowane są wyroby zawierające azbest do:
● prowadzenia okresowej kontroli stanu tych wyrobów,
● sporządzania sprawozdania z tych kontroli w postaci tzw. „oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest”,
● przekazywania wyników kontroli organowi nadzoru budowlanego.

Wyszczególniono tutaj stopnie pilności, tj.:
I – wymagane pilne usunięcie (wymiana na wyrób bezazbestowy) lub zabezpieczenie;

II – konieczna ponowna ocena w terminie do jednego roku;

III – wymagana ponowna ocena w terminie do pięciu lat.

Powinności właściciela

Ponadto w celu bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest właściciel nieruchomości winien:
● zabezpieczyć przez zabudowę przestrzeń, na której znajdują się wyroby azbestowe lub poprzez pokrycie wyrobów szczelną powłoką,
● wyeliminować wszelkie prace związane z obróbką mechaniczną przy pracach zabezpieczających,

W przypadku podjęcia decyzji o zabezpieczeniu lub usunięciu wyrobów zawierających azbest winien:
● zgłosić prace do właściwego organu administracji architektoniczno – budowlanej.

Wykonawca prac polegających na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest zobowiązany jest do:

• posiadania odpowiednich zezwoleń/pozwoleń/decyzji w zakresie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi (zgodnie z obowiązującą ustawą o odpadach),
• przeszkolenia wszystkich pracowników zatrudnionych przy pracach związanych z zabezpieczaniem lub usuwaniem wyrobów zawierających azbest w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przestrzegania procedur dotyczących bezpiecznego postępowania,
• opracowania szczegółowego planu prac usuwania wyrobów zawierających azbest,
• posiadania niezbędnego wyposażenia technicznego i socjalnego zapewniającego prowadzenie prac zgodnie z ustalonym planem oraz zabezpieczeń pracowników i środowiska przed narażeniem na działanie azbestu,
• zgłoszenia planowanych prac właściwemu organowi nadzoru budowlanego oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy, na 7 dni przed przystąpieniem do prac.

Ponadto wykonawca prac winien:

• izolować od otoczenia obszar prac, przez zastosowanie osłon zabezpieczających przenikanie azbestu do środowiska,
• ogrodzić teren prac z zachowaniem bezpiecznej odległości od traktów komunikacyjnych dla osób pieszych,
• umieścić w strefie prac tablice informacyjne (informujące o azbeście),
• zastosować środki techniczne ograniczające do minimum emisje azbestu do środowiska.

W trakcie wykonywania prac jest zabroniona jakakolwiek obróbka mechaniczna tych wyrobów.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy

2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 roku w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. z 2005 roku Nr 216 poz. 1824).

Rozporządzenie to szczegółowo określa sposób postępowania. Określa także obowiązki wykonawcy prac związanych z zabezpieczeniem bądź usunięciem wyrobów zawierających azbest w zakresie organizacji terenu prac, bezpieczeństwa pracowników i środowiska.

Źródło

1. ● Azbest – Wikipedia, wolna encyklopedia
2. ● Dlaczego azbest jest niebezpieczny dla zdrowia – Główny Inspektorat Sanitarny – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
3. ● Azbest – czym jest i jaki ma wpływ na środowisko? Dlaczego płyty azbestowe trzeba usuwać? Skala zagrożenia – muratorplus.pl
4. ● Dlaczego azbest jest niebezpieczny dla zdrowia – Główny Inspektorat Sanitarny – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
5. ● Jak rozpoznać azbest? Groźny składnik eternitu – Domowe Klimaty 
 Dlaczego eternit (azbest) jest szkodliwy? | Budujemy Dom. Baza Azbestowa – Szczegółowa inwentaryzacja wyrobów zawierających azbest. Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 – Ministerstwo Rozwoju i Technologii – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
6. ● Komunikat Ministra Gospodarki z dnia 29 lipca 2009 r. o podjęciu przez Radę Ministrów uchwały w sprawie ustanowienia programu wieloletniego pod nazwą "Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032" (sejm.gov.pl)
7. ● Komunikat Ministra Gospodarki z dnia 29 kwietnia 2010 r. o podjęciu przez Radę Ministrów uchwały zmieniającej uchwałę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego pod nazwą "Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009- 2032" (sejm.gov.pl)
8. ● Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 14 marca 2013 r. w sprawie azbestozależnych chorób zawodowych i perspektyw całkowitego wyeliminowania wciąż obecnego azbestu (2012/2065(INI)) (europa.eu)

Ustawy i Rozporządzenia

1. ● Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. (sejm.gov.pl)
2. ● Dyrektywa – 1999/77 – PL – EUR-Lex (europa.eu)
3. ● Dyrektywa – 2003/18 – PL – EUR-Lex (europa.eu)
4. ● Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 września 2020 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest
5. ● Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest (sejm.gov.pl)
6. ● Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (sejm.gov.pl)
7. ● Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (sejm.gov.pl)  ● Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (sejm.gov.pl)