Nauczyciel – praca w godzinach ponadwymiarowych czy w godzinach nadliczbowych?

Aby odpowiedzieć na pytanie czy nauczyciel szkoły publicznej pracuje w godzinach ponadwymiarowych, czy w godzinach nadliczbowych należy dokonać analizy zarówno przepisów ustawy Karta Nauczyciela, jak i przepisów ustawy Kodeks pracy. Co więcej niezbędne jest również poszukanie odpowiedzi w aktualnym orzecznictwie sądowym.

Podstawowe regulacje dotyczące czasu pracy nauczyciela szkoły publicznej zawiera art. 42 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2023 r. poz. 984 ze zm. oraz z 2023 r. poz. 2005) – dalej KN. Przepis ten stanowi, że czas pracy pracownika pedagogicznego zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień.

Zgodnie z art.  42c KN nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Ponadto w wyjątkowych przypadkach dyrektor szkoły może ustalić dla nauczyciela czterodniowy tydzień pracy.

Należy zauważyć, że KN nie mówi o dobowej 8-godzinnej normie czasu pracy (wyrok Sądu Rejonowego w Grudziądzu z dnia 27 września 2016 r., IV P 197/16).

Zadania i czynności nauczyciela

Przepis art. 42 ust. 2 KN wyróżnia trzy rodzaje czynności i zadań, które nauczyciel wykonuje w ramach 40-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy.

Przede wszystkim nauczyciel zobowiązany jest do realizowania pensum, czyli zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz (czasami potocznie praca ta nazywana jest „pracą przy tablicy”). Drugi rodzaj prac to inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów. Natomiast trzecią kategorię stanowią zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.

Zaznaczenia wymaga fakt, że ustawodawca przewidział dla nauczyciela prowadzenie zajęć wychowawczych i opiekuńczych zarówno w ramach obowiązującego pensum, jak i zadań statutowych szkoły.

Ustalenie tygodniowej liczby godzin obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz najczęściej nie stanowi problemu. Wymiar pensum uzależniony jest od zajmowanego stanowiska, np. nauczyciel przedmiotu realizuje 18 godzin, wychowawca świetlicy 26 godzin, a nauczyciel – bibliotekarz 30 godzin. Wymiar tych zajęć określa przede wszystkim art. 42 ust. 3 KN. Część nauczycieli może na swój wniosek realizować za zgodą dyrektora zajęcia w wyższym wymiarze, czyli tzw. „podwyższone pensum”, a dla części należy obowiązkowo ten wymiar obniżyć (np. nauczycielowi niepełnosprawnemu zaliczonemu do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności).

Jeszcze innym nauczycielom liczbę tych godzin ustala organ prowadzący – rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa (np. pedagogom, psychologom, logopedom). A czasami pensum nauczyciela należy łączyć lub uśrednić.

Istotne jest to, że zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz są rejestrowane i rozliczane w okresach tygodniowych odpowiednio w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć.

Zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów, to zajęcia, które wynikają z postanowień statutu szkoły i są adresowane bezpośrednio do uczniów. Należy jednak pamiętać, że KN wprowadza w tym zakresie pewne zastrzeżenie. W ramach zajęć i czynności statutowych nauczyciel nie prowadzi zajęć świetlicowych ani zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Wychowawca świetlicy prowadzi zajęcia świetlicowe w ramach tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć. Tak samo psycholog lub pedagog w ramach pensum realizuje zajęcia z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej (np. zajęcia wyrównawcze lub rozwijające uzdolnienia).

Co zaliczamy do zadań statutowych szkoły?

Zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych to przede wszystkim zajęcia związane z rozwijaniem zainteresowań uczniów, udział w posiedzeniach rady pedagogicznej, wyjścia z klasą, wycieczki szkolne, uroczystości, kontakt z rodzicami, przeprowadzanie wywiadówek, wpisy do dziennika elektronicznego, sprawdzanie prac pisemnych uczniów.

Ponadto od 1 września 2022 r. w ramach czynności statutowych szkoły wprowadzono nowy obowiązek. Zgodnie z treścią art. 42 ust. 2f KN w ramach zajęć i czynności statutowych nauczyciel jest obowiązany do dostępności w szkole w wymiarze 1 godziny tygodniowo, a w przypadku nauczyciela zatrudnionego w wymiarze niższym niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć – w wymiarze 1 godziny w ciągu 2 tygodni, w trakcie której, odpowiednio do potrzeb, prowadzi konsultacje dla uczniów, wychowanków lub ich rodziców.

Z przepisów prawa nie wynika jednoznacznie, które zajęcia wychowawcze i opiekuńcze nauczyciele realizują w ramach pensum, a które w ramach zadań statutowych. Można uznać, że zajęcia opiekuńcze i wychowawcze stałe, zaplanowane, takie, które wchodzą również w zakres pensum nauczyciela, wykonywane w ramach programu nauczania szkoły powinny być przydzielane nauczycielowi w ramach tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć. Natomiast w dniach, w których następuje zmiana organizacji pracy szkoły, np. podczas uroczystości, wycieczek lub egzaminów – jako zadania statutowe (wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 29 października 2020 r., V Pa 39/20).

Kiedy stosujemy do nauczycieli przepisy ustawy Kodeks pracy?

Przepis art. 91c ust. 1 KN stanowi, że w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami ustawy Karta Nauczyciela, mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy.

Czy dyrektor szkoły musi prowadzić na zasadach ogólnych pełną ewidencję czasu pracy dla nauczyciela?

Okazuje się, że nie musi prowadzić takiej pełnej ewidencji czasu pracy.

„Ustawodawca wskazuje trzy równoprawne elementy składowe 40 godz. tygodniowego czasu pracy nauczyciela, pozostawiając swoistą swobodę nauczycielowi w realizacji trzeciego elementu, jakim są zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć dydaktycznych, opiekuńczych i wychowawczych, z samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. Ustawodawca pracę własną nauczyciela wykonywaną w domu, bibliotece, z wykorzystaniem Internetu, czy doskonalenie zawodowe na kursach kwalifikacyjnych itd. każe traktować jako pełnoprawny składnik czasu pracy, za który przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie. Ponadto nauczyciel nie ma obowiązku ewidencjonowania swoich wszystkich godzin pracy, taki obowiązek dotyczy tylko ewidencjonowania w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć lub dziennikach zajęć pozalekcyjnych tylko niektórych zajęć i czynności realizowanych w ramach pensum”

(wyrok Sądu Rejonowego w Grudziądzu z dnia 27 września 2016 r., IV P 197/16).

„Milczenie ustawy na temat ewidencjonowania czasu pracy koniecznego na zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym (art. 42 ust. 2 pkt 3 Karty Nauczyciela) należy traktować jako świadomy wybór ustawodawcy, aby nie wprowadzać ewidencji czasu wykonania tej grupy obowiązków”
(wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 5 lipca 2005 r., III SA/Kr
335/05).

Także stanowisko Głównego Inspektora Pracy z 28.07.1998 r., GNP/118/0712-13/98, skierowane do Ministerstwa Edukacji Narodowej potwierdza, że nie jest możliwe ścisłe rozliczanie nauczycieli z 40-godzinnego tygodnia pracy ani prowadzenie ewidencji czasu pracy na zasadach ogólnych.

Dalsze rozważania dotyczące czasu pracy nauczycieli wymagają wyjaśnienia takich pojęć jak godzina ponadwymiarowa i godzina doraźnego zastępstwa.

Godzina ponadwymiarowa i godzina doraźnego zastępstwa

Ustawowe definicje godziny ponadwymiarowej i doraźnego zastępstwa zawarto w art. 35 ust. 2 i ust. 2a KN. Przez godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych.
Natomiast godzina doraźnego zastępstwa to przydzielona nauczycielowi godzina zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych, której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela.

„W związku z tym zarówno pojęcie „pensum”, jak i pojęcie „godziny ponadwymiarowe” są ściśle określonymi pojęciami ustawowym, a w konsekwencji przekroczenie ustawowego pensum rodzi prawo do wynagrodzenia w godzinach ponadwymiarowych” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2019 r., III PK 28/18).

W jakiej wysokości przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw?

Wynagrodzenie to wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy. Przy czym szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw określa w drodze regulaminu organ prowadzący szkołę – rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa.

Godziny ponadwymiarowe i doraźne zastępstwa, a 40-godzinny tygodniowy wymiar czasu pracy nauczyciela.

W świetle art. 42 ust. 2 KN godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw nie są wykonywane w ramach 40-godzinnego tygodnia pracy nauczyciela, ponieważ są realizowane ponad wymiar jego pensum, nie stanowią zadań statutowych ani czynności związanych z przygotowaniem się do zajęć lub doskonaleniem zawodowym. Powyższe znajduje potwierdzenie w wyroku Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 16 kwietnia 2009 r.,VIII Pa 35/09, zgodnie z którym:

„Godziny ponadwymiarowe nie są (…) związane z czasem pracy nauczycieli określonym w art. 42 cytowanej wyżej ustawy”.

Jaki jest limit godzin ponadwymiarowych?

Przepis art. 35 ust. 1 KN stanowi, że nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Ponadto ustawodawca zastrzegł, że przydzielenie godzin ponadwymiarowych może nastąpić w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania.

Musimy też pamiętać, że na podstawie art. 93b KN w szkole ponadpodstawowej w roku szkolnym 2023/2024 możliwe jest przydzielanie nauczycielowi, za jego zgodą, godzin ponadwymiarowych w wymiarze wyższym niż określony w art. 35 ust. 1 KN.

A jaki jest limit godzin doraźnych zastępstw?

Przepisy tego nie określają. Nie ulega wątpliwości, że wyjątkowy charakter tych zajęć powoduje, że raczej trudno jest je przewidzieć, zaplanować, a tym bardziej określić, w jakim wymiarze wystąpi konieczność ich przydzielania.

W wyroku z dnia 9 listopada 2020 r., II SAB/Rz 76/20 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie orzekł, że:

„W rozumieniu potocznym pojęcie „doraźny” oznacza wynikający z potrzeby chwili, zadowalający w danym momencie (…). Niewątpliwie z tego wynika, że trwałe przydzielanie przez dyrektora, w ramach doraźnych zastępstw, godzin nauczyciela nieobecnego w pracy, np. przez cały rok szkolny narusza art. 35 ust. 2a KN i stanowi obejście zakazu realizowania godzin ponadwymiarowych przez nauczycieli, o których mowa w art. 42 ust. 2a, art. 42 ust. 6 i art. 42a ust. 1a KN”.

Na krótkotrwały i nagły charakter doraźnych zastępstw wskazuje również Departament Prawny Głównego Inspektoratu Pracy (stanowisko Głównego Inspektoratu Pracy z dnia 31 grudnia 2014 r. w sprawie zasad wynagradzania nauczycieli za godziny doraźnych zastępstw, GNP-110-023-148-1/14): „ W nagłej sytuacji nieobecności innego nauczyciela dyrektor szkoły może polecić doraźne zastępstwo dowolnemu nauczycielowi. Nauczyciel, któremu dyrektor szkoły przydzielił doraźne zastępstwo, nie może odmówić jego realizacji”.

Czy nauczyciel może pracować w dniu wolnym od pracy i w święto?

Tak. Przepisy KN przewidują taką możliwość oraz przyznają dla nauczycieli rekompensatę za pracę w dniach wolnych od pracy i w święto. Za zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze, wykonywane w dniu wolnym od pracy, nauczyciel otrzymuje inny dzień wolny od pracy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach zamiast dnia wolnego nauczyciel otrzymuje odrębne wynagrodzenie jak za godziny ponadwymiarowe. Natomiast za pracę w święto, przypadające poza dwoma dniami w tygodniu wolnymi od pracy, nauczyciel otrzymuje inny dzień wolny od pracy. Również w szczególnie uzasadnionych przypadkach zamiast dnia wolnego nauczyciel otrzymuje wynagrodzenie jak za godziny ponadwymiarowe ze 100% dodatkiem (art. 42c ust. 3 i ust. 4 KN).

Możemy zauważyć, że ustawodawca nie przewidział dla nauczyciela rekompensaty w postaci udzielenia czasu wolnego, ale w postaci innego dnia wolnego od pracy.

Natomiast zgodnie z § 10 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli (Dz.U. z 2014 r. poz. 416 ze zmianami oraz z 2023 r. poz. 352) nauczycielom, którzy w dniu wolnym od pracy realizują zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze, a nie otrzymują za ten dzień innego dnia wolnego, przysługuje odrębne wynagrodzenie za każdą godzinę pracy obliczane jak za godzinę ponadwymiarową.

W związku z tym pojawia się pytanie czy nauczycielowi, który wykonywał pracę powyżej 40-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy przysługuje wynagrodzenie obliczane jak za godzinę ponadwymiarową, czy wynagrodzenie za godziny nadliczbowe wynikające z Kodeksu pracy.

Powyższy problem był przedmiotem rozważań Sądu Okręgowego w Gliwicach. W sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2009 r., VIII Pa 35/09 nauczycielka domagała się od pozwanej szkoły wynagrodzenia za pracę podczas „zielonej szkoły” w dniach wolnych od pracy (dwie soboty i dwie niedziele). W tych dniach nauczycielka świadczyła pracę powyżej 8 godzin dziennie. Na podstawie art. 42c ust. 3 KN za pracę w dwie soboty i dwie niedziele otrzymała cztery inne dni wolne od pracy.

Jak stwierdził Sąd Okręgowy w Gliwicach:

„(…) w przypadku, gdy nauczyciel świadczy pracę ponad ustalone pensum i z uwagi na przesłanki prawne zawarte w art. 35 Karty Nauczyciela pracy tej nie można zakwalifikować jako pracy świadczonej w godzinach ponadwymiarowych, to praca ta jest świadczona w godzinach nadliczbowych zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, jeżeli wymiar czasu pracy przekracza 40 godzin tygodniowo.
Stosownie bowiem do art. 129 § 1 i 2 oraz art. 151 1 § 1 k.p. praca wykonywana ponad 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, za którą oprócz normalnego wynagrodzenia przysługuje dodatek w wysokości albo 100% wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w nocy, w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub święto zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy albo 50% wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określony powyżej (…)”.

Dalej Sąd wskazał, że:

„(…) art. 42c ust. 1 zd. 1 Karty Nauczyciela mówi, iż nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Natomiast ustęp 3 zd. 1 tego przepisu formułuje zasadę, iż za zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze, wykonywane w dniu wolnym od pracy nauczyciel otrzymuje inny dzień wolny od pracy. Udzielone przez pozwaną cztery dni wolne po powrocie z tzw. zielonej szkoły, rekompensują powódce pracę w soboty i niedziele po 8 godzin dziennie (łącznie dwie soboty i dwie niedziele), biorąc pod uwagę, iż przeciętna dzienna norma czasu pracy nie może przekraczać 8 godzin. Natomiast czas pracy ponad 8 godzin dziennie w soboty i niedziele jest już pracą świadczoną w godzinach nadliczbowych, za które powódka nie otrzymała ani czasu wolnego ani dodatkowego wynagrodzenia”.

Na uwagę zasługuje również fakt, że ze względu na niemożność ścisłego udowodnienia wysokości żądania przez nauczycielkę (brak pełnego ewidencjonowania jej czasu pracy) Sąd zastosował w sprawie przepis art. 322 k.p.c. W oparciu o zeznania świadka, powódki, sprawozdania z pobytu na tzw. zielonej szkole wyliczył i zasądził na rzecz nauczycielki wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych.

Nie tylko ewidencja czasu pracy pracownika potwierdza jego czas pracy. Pisemne sprawozdania, harmonogramy wycieczek lub polecenia wyjazdu służbowego (delegacje) również mogą stanowić taki dowód.

Ustalenie czy nauczycielowi za pracę wykonaną podczas wyjazdu na „zieloną szkołę” przysługuje wynagrodzenie za pracę w godzinach ponadwymiarowych, czy też w godzinach nadliczbowych, a jeżeli tak, to w jakim wymiarze i w jakiej wysokości, było również przedmiotem analizy Sądu Rejonowego w Lubinie. W świetle wyroku z dnia 2 kwietnia 2015 r., IV P 383/14 Sąd stwierdził, że:

„Do kadry pedagogicznej mają zastosowanie przepisy ustawy Karta Nauczyciela (…). Zgodnie z regulacją art. 42 karty nauczyciela czas pracy nauczyciela nie może przekroczyć 40 godzin tygodniowo. Karta nauczyciela nie przewiduje zatrudnienia nauczyciela w godzinach ponad 40 godzin tygodniowo. Nie zawiera również regulacji w zakresie wynagradzania za godziny przepracowane ponad określony limit 40 godzin tygodniowo. Zatem w sytuacji, w której nauczyciel wykonuje prace ponad ustawowo określony limit lub też świadczy pracę w soboty i niedziele ma on prawo do rekompensaty tych godzin w ramach godzin ponadwymiarowych, a po przekroczeniu tych limitów jak za godziny nadliczbowe (przy zastosowaniu przepisów kodeksu pracy w zw. z art. 91c KN).
Przekroczenie normy tygodniowej (przy jednoczesnym barku odniesienia Karty Nauczyciela do okresów rozliczeniowych), stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. (…) Wskazać tu należy, że KN nie wskazuje na okresy rozliczeniowe. Można jednak uznać, że skoro godziny ponadwymiarowe rozliczane są tygodniowo, to można przyjąć okres tygodniowy jako okres rozliczeniowy, bądź też z uwagi na sposób i termin wypłaty wynagrodzenia uznać, że jest on miesięczny (…)”.

Sąd Rejonowy w Lubinie zasądził na rzecz nauczycielki wynagrodzenie za pracę w soboty i niedziele, która świadczona była powyżej 8 godzin na dobę obliczone jak za godziny ponadwymiarowe. Jak wskazano w uzasadnieniu: „Zdaniem Sądu prawidłowe obliczenie wynagrodzenia winno odbyć się w oparciu o stawkę wyliczoną zgodnie z art. 151 (1) k.p., co byłoby korzystniejsze dla pracownika. Sąd jednak w oparciu o treść art. 321 k.p.c. dokonał przeliczenia stosując stawkę wskazaną przez powódkę”.

Zgodnie z art. 321 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.

A co z wynagrodzeniem nauczyciela za pracę w dniu wolnym od pracy w wymiarze do 8 godzin na dobę?

W wyroku z dnia 27 września 2016 r., IV P 197/16 Sąd Rejonowy w Grudziądzu zasądził na rzecz nauczyciela wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe – łącznie za 16 godzin.
Nauczyciel świadczył pracę w dwóch dniach wolnych od pracy w wymiarze nie przekraczającym 8 godzin dziennie. W uzasadnieniu Sąd pokreślił, że:

„(…) należy zauważyć, iż w związku z rozwiązaniami zawartymi w Karcie Nauczyciela co do czasu pracy nauczycieli, nauczyciela nie można zobowiązywać do realizowania na terenie szkoły kodeksowej normy czasu pracy 8 godzin na dobę, ponieważ Karta Nauczyciela nie zawiera takiego uregulowania. Karta reguluje szczegółowo czas pracy nauczyciela w art. 42 precyzując, że czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień. Ale Karta nie mówi jednak o dobowej 8-godzinnej normie czasu pracy, a o tygodniowym obowiązkowym wymiarze zajęć dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych, który kształtuje się w zależności od stanowiska od 18 do 30 godzin (…).

W konsekwencji, w stosunku do nauczycieli nie ewidencjonuje się całego 40 godz. wymiaru czasu pracy, jedynie tę jego część wynikającą z art. 42 ust. 3, 4a lub 7. To natomiast oznacza, że za każdą godzinę pracy powyżej 8-godzinnej kodeksowej normy pracy należy się nauczycielom dodatkowe wynagrodzenie”.

Stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej

W piśmie Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 29 października 2019 r., nr DWST- WPZN.6001.655.2019.EW Jerzy Jakubczuk, Dyrektor Departamentu Współpracy z Samorządem Terytorialnym podkreśla, że: „Czas pracy nauczyciela zdeterminowany jest wykonywanymi przez niego zadaniami, przy czym wyłącznie zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, są realizowane w wymiarze określonym przepisami prawa oraz ewidencjonowane. Praca nauczycieli poza ww. godzinami zajęć jest określona zadaniowo, a jej wymiar wynika z bieżących potrzeb szkoły.

Do zadań tych należą w szczególności inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły. Należy ponadto podkreślić, iż to dyrektor szkoły, w granicach obowiązującego prawa, decyduje o przydzielonych nauczycielowi zadaniach oraz ich wymiarze, przy czym łączny wymiar czasu pracy
nauczyciela nie może przekroczyć 40 godzin tygodniowo (…).

Odnosząc powyższe do organizacji wycieczek szkolnych należy podkreślić, iż brak jest podstaw oraz uzasadnienia dla rozszerzenia okresu świadczenia przez nauczyciela pracy powyżej 5 dni w tygodniu.
Jednocześnie uprzejmie wyjaśniamy, iż w przypadku dłuższych niż jednodniowe wyjazdów z uczniami problem z zapewnieniem przestrzegania norm czasu pracy nauczycieli może zostać rozwiązany poprzez odpowiednie zwiększenie stanu osobowego wycieczki”.

Różnice pomiędzy godzinami ponadwymiarowymi, a godzinami nadliczbowymi

Jak podkreśla Konrad Kamiński – asystent sędziego w Sądzie Najwyższym („Praca nauczycieli w godzinach ponadwymiarowych”, PiZS 2019/2/28-33): „Karta Nauczyciela posługuje się (…) pojęciem godzin ponadwymiarowych, które nie stanowią odpowiednika kodeksowych [Kodeksu pracy] godzin nadliczbowych, są regulacją szczególną, właściwą dla grupy zawodowej nauczycieli, jednocześnie pojęcie to nie występuje w kodeksie pracy (…).
Kolejną odrębnością pracy w godzinach ponadwymiarowych, która odróżnia tę instytucję od pracy w godzinach nadliczbowych, jest fakt, że za godzinę ponadwymiarową uważa się godzinę przydzieloną nauczycielowi z wyprzedzeniem, a zatem praca w godzinach ponadwymiarowych ma charakter z góry zaplanowany, jest bowiem przewidziana w planie zajęć (por. Kubot, 2005, s. 24 i 28)”.

Możemy zauważyć, że niektórzy nazywają godziny ponadwymiarowe nauczycieli godzinami nadliczbowymi. Stwierdzić jednak należy, że mamy wtedy do czynienia ze skrótem myślowym, bowiem pod tymi terminami kryją się dwa różne pojęcia.

Jakie wnioski wynikają z przepisów prawa, orzecznictwa sądowego oraz stanowiska Ministerstwa Edukacji Narodowej?

Analizując przepisy Karty Nauczyciela, Kodeksu pracy, przytoczonych rozstrzygnięć sądowych oraz wytycznych Ministerstwa Edukacji Narodowej możemy dojść do wniosków, że nauczyciela obowiązuje tygodniowy wymiar czasu pracy do 40 godzin, ale Karta Nauczyciela nie określa jego dobowego wymiaru czasu pracy. Co do zasady nauczyciela obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Nauczyciel może realizować zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze w dniu wolnym od pracy, za które powinien otrzymać inny dzień wolny od pracy lub wynagrodzenie obliczane jak za godziny ponadwymiarowe. Jednak praca w tych dniach nie może powodować przekroczenia 40-godzinnego tygodnia pracy nauczyciela.

Ponadto nie może być świadczona powyżej 8 godzin dziennie. Praca powyżej 40-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, a także prowadzenie zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych w dniu wolnym od pracy ponad 8 godzin oznacza, że nauczyciel świadczył pracę w godzinach nadliczbowych, za którą powinien otrzymać wynagrodzenie przewidziane w Kodeksie pracy.

Ponadto, jak wynika z orzecznictwa sądowego, przy ustalaniu czy nauczyciel wykonywał pracę w godzinach nadliczbowych należy odnieść się do 8-godzinnej dobowej normy czasu pracy.

Nauczyciel – Podsumowanie

Analiza przepisów prawa i orzecznictwa sądowego potwierdza, że nauczyciel szkoły publicznej może realizować godziny ponadwymiarowe, a w pewnych okolicznościach może dojść do sytuacji, w której będzie on świadczył także pracę w godzinach nadliczbowych.

Godziny ponadwymiarowe, a także godziny opłacane jak za godziny ponadwymiarowe przydzielane są nauczycielowi zgodnie z KN. Natomiast praca nauczyciela w godzinach nadliczbowych wskazuje na nieprawidłową organizację jego czasu pracy, tj. naruszenie art. 42 ust. 1 KN, który stanowi, że czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień.

---

Opracowanie zdjęcia głównego, oraz pozostałych ilustracji: Maciej Ziegler SukcesStudio.pl