Pojęcie „stres” od dłuższego czasu funkcjonuje już w języku potocznym i właściwie nie zastanawiamy się nad jego sensem używając go w wypowiedziach opisujących codzienne wydarzenia i swoje samopoczucie.
Czym jest stres?
Pojawiającym się stanem napięcia emocjonalnego, często przy jednoczesnej reakcji fizjologicznej, jak pocenie się, mdłości, drżenie rąk, ściśnięcie gardła, ból głowy i inne – wachlarz jest szeroki. Intuicyjnie wiemy, że doświadczamy stresu, żyjemy w stresie, ktoś/coś nas stresuje, że stres doprowadza nas do kresu wytrzymałości… Kojarzymy, nie wnikając w definiowanie tego zjawiska, że jest ono czymś dla nas szkodliwym, niepożądanym. Czujemy, że stres towarzyszy nam na każdym kroku, a jego brak poprawiłby nasz dobrostan i ogólne zadowolenie z życia. Nie pozwalają nam o tym zapomnieć producenci leków i suplementów, reklamujący swoje dedykowane specyfiki we wszystkich środkach masowego przekazu.
Praca zawodowa jako czynnik wywołujący stres
Nie ma ludzi, którzy nie doświadczaliby stresu. Człowiek zewsząd otoczony jest przez czynniki wywołujące reakcje stresowe, które w różnym stopniu wpływają na jego funkcjonowanie, oraz z którymi w różny sposób sobie radzi, dążąc do przywrócenia stanu równowagi. Bezsprzecznie nasilony, przewlekły stres, który nie jest konstruktywnie niwelowany i eliminowany nie służy człowiekowi – negatywnie wpływa na jego zdrowie psychiczne, kondycję fizyczną i relacje z innymi ludźmi. Do takiego wniosku doszli już w drugiej połowie lat 60-tych amerykańscy psychiatrzy Thomas Holmes oraz Richard Rahe. Wyszczególnili oni 43 sytuacje – stresory oraz uszeregowali je zgodnie z siłą oddziaływania i koniecznością poniesienia przez doświadczające je osoby największego wysiłku, aby sobie z nimi poradzić (czyli wrócić do stanu równowagi). Holmes i Rahe zaobserwowali związek pomiędzy stanem zdrowia badanych osób a liczbą sytuacji stresujących, których doświadczyły one w ostatnim okresie życia. W tym swoistym rankingu znalazły się oczywiście na wysokich pozycjach sytuacje dramatyczne, jak śmierć bliskiej osoby, rozwód, choroba, powstanie kalectwa, w tym nie tylko zdarzenia jednoznacznie określane jako negatywne, gdyż silnym stresorem okazały się także te na ogół uznawane za pozytywne, jak zawarcie małżeństwa, ciąża, przejście na emeryturę czy urlop. Analizując pozycje w wykazie stresorów można wyrazić spostrzeżenie, że tym co wywołuje stres jest dla wielu ludzi po prostu zmiana. To zmieniające się okoliczności i konieczność dostosowania do nich sposobu działania i myślenia, albo zareagowanie w sposób zupełnie nowy wywołuje napięcia i obawy.
Na uwagę zasługuje fakt, że wśród wskazanych na liście sytuacji czy zdarzeń, 9 z nich dotyczy jednej z najważniejszych sfer funkcjonowania człowieka, czyli życia zawodowego. Najsilniejszy stres dotyka osoby, które utraciły, obawiają się lub spodziewają się utraty zatrudnienia, jak również związanej z tym zmiany sytuacji finansowej. Źródłem stresu okazuje się być zmiana miejsca i rodzaju wykonywanej pracy, awans lub degradacja, jak również zmiany w organizacji warunków czy godzin wykonywania pracy. Stresujące są relacje z szefostwem czy współpracownikami w miejscu zatrudnienia, zwłaszcza, gdy nie można ich określić jako pozytywne. Dodatkowym stresorem może okazać się zmiana sytuacji zawodowej współmałżonka: utrata, bądź podjęcie przez niego zatrudnienia.
Źródła i przejawy stresu powstającego na tle pracy zawodowej
Praca pełni bardzo ważną rolę w życiu człowieka, angażuje znaczną część jego czasu, energii i aktywności życiowej. Dla wielu osób wykonywana praca nie jest tylko źródłem utrzymania, zapewnienia realizacji wszelkich potrzeb swoich oraz rodziny, ale też stanowi wyznacznik pozycji społecznej, jest źródłem prestiżu, szacunku, dobrego mniemania o sobie. Dzisiejszą sferę zatrudnienia cechują szybkie i ciągłe zmiany. Istnieje konieczność elastycznego przystosowywania się pracowników i pracodawców do zmieniających się realiów wynikających z rozwoju jednych, zanikania innych sektorów zatrudnienia, ze zmian i ustanawiania nowych przepisów, wymogów i oczekiwań klientów. Zarówno pracownicy,
jak i pracodawcy odczuwają silną presję i są zorientowani na osiąganie wysokich wyników pracy, sukces finansowy, uzyskanie zadowolenia przełożonych i klientów, dotrzymanie kroku konkurencji. Nie dziwi zatem, że wszelkie zagadnienia związane z działalnością zawodową obarczone są coraz większym stresem oraz ryzykiem, że negatywnie wpłynie on na dobrostan i zdrowie psychiczne osób pracujących, co w efekcie przełoży się na jakość i efekty ich pracy.
Wpływ pandemii na samopoczucie i zdrowie psychiczne pracowników
Zaistniały od marca 2020 r. stan pandemii, związane z nim obostrzenia, zakazy, nakazy wpłynęły na funkcjonowanie rynku pracy, w tym na konieczność uwzględniania ryzyka rozprzestrzeniania się koronawirusa i eskalacji zachorowań. Skutkowało to podejmowaniem przez pracodawców trudnych dla siebie i podwładnych decyzji o redukcjach, reorganizacjach, zmianie stylu pracy, przejściu na pracę hybrydową czy zdalną – w miejscu zamieszkania,
co doprowadziło do pojawienia się nieznanych dotąd kwestii i problemów. Biorąc pod uwagę,
że niecodzienna, a przeciągająca się w czasie sytuacja kryzysowa związana z pandemią
i tak w dużym stopniu oddziałuje niekorzystnie na kondycję psychiczną pracowników (wiele osób doświadcza lęku przed zakażeniem, obaw o przyszłość, pogorszenia się sytuacji materialnej), zmiany w zakresie czy sposobie wykonywania dotychczasowych zadań, niepewność co do dalszego zatrudnienia niewątpliwie sprawiają, że bardziej niż kiedykolwiek praca jest czynnikiem wywołującym silny stres i jego następstwa dla zdrowia psychicznego
i fizycznego. Z danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wynika, że w 2020 r. o 25%,
w stosunku do roku 2019, wzrosła liczba zwolnień chorobowych z powodu zaburzeń psychicznych lub zaburzeń zachowania (wyniosła 1,5 miliona, dając w sumie 27,7 miliona dni absencji w pracy – o 36,9% więcej, niż w 2019 roku). Głównymi przyczynami wystawiania ww. zwolnień lekarskich były takie jednostki chorobowe, jak: reakcja na ciężki stres
i zaburzenia adaptacyjne, epizod depresyjny i inne zaburzenia lękowe. Prawie 60%
tych zwolnień dotyczyło osób w pełni wieku produkcyjnego, od 30 do 49 roku życia. Można śmiało założyć, że znaczna część problemów zdrowotnych tych osób związana była z pracą, choć zapewne nie były one oderwane od innych sfer ich życia, które mogą je wzmacniać
lub osłabiać, w zależności od indywidualnych uwarunkowań.
Z wymiernych danych ZUS-u wynika, że blisko połowa badanych pracowników odczuła pogorszenie się samopoczucia związanego m.in. ze zmianą warunków, w szczególności w związku z przejściem na zdalny albo hybrydowy system pracy. Co ciekawe, częściej dotyczyło to kobiet, co prawdopodobnie wynika z nałożenia się ról pracownika, matki, opiekunki dzieci, pani domu w jednym czasie i miejscu. Stresujące doświadczenia związane z pandemią przekładają się na zdrowie psychiczne i fizyczne oraz samopoczucie pracowników, a co za tym idzie, może rzutować na jakość ich pracy. 60% badanych pracowników w ostatnich miesiącach odczuwała brak energii i osłabienie chęci do działania, ponad połowa zamartwiała się, a blisko połowa – często i bardzo często doświadczała przewlekłego stresu, jak również odczuwała zaburzenia snu. Przemęczony, osłabiony, zestresowany pracownik z obniżonym nastrojem, z trudem jest w stanie sprostać wymaganiom pracodawcy i świadczyć pracę wysokiej jakości. Wymaga to od niego coraz większego wysiłku, co w efekcie może prowadzić do zaburzeń psychosomatycznych.
Oczekiwania wobec pracodawców w zakresie brania przez nich współodpowiedzialności za zdrowie psychiczne i samopoczucie pracowników
W obliczu tak powszechnie występujących wśród pracowników problemów natury psychicznej, zadbanie o kształtowanie przyjaznego środowiska pracy, atmosfery sprzyjającej rozwiązywaniu problemów i wspierania ich zdrowia psychicznego w miejscach pracy wydaje się być zagadnieniem najwyższej wagi, choćby z czysto praktycznego punktu widzenia. Jak wynika z badań przeprowadzonych w kwietniu 2021 r.1, badani pracodawcy wiążą z tym szereg korzyści w postaci zwiększenia wydajności zespołu, poprawy panujących w nim relacji, zwiększenia gotowości do podejmowania wyzwań, uzyskania poczucia równego traktowania, wzrostu efektywności i kreatywności swojej kadry. W części firm dostrzeżono już konieczność wdrożenia jakichś form wsparcia psychicznego dla personelu, aczkolwiek badani pracownicy w 30% przypadków takiego wsparcia nie stwierdzają, jedna czwarta z nich nie wie czy taką pomoc ich zakład pracy zapewnia, a tylko 20% jest o tym przekonana. Pracownicy, określając formy wsparcia psychicznego stosowane w ich zakładach pracy, najczęściej wskazywali na udostępnianie im materiałów edukacyjno – informacyjnych z tego zakresu, szkolenia, warsztaty, jak również konsultacje z psychologiem.
Niewątpliwie rosną i będą się zwiększały oczekiwania pracowników względem zakładów pracy, co do oferty pozapłacowych benefitów w zakresie wsparcia ich zdrowia psychicznego i samopoczucia. Blisko 96% badanych pracowników z zadowoleniem przyjęłoby możliwość konsultacji z psychologiem/terapeutą, badanie poziomu stresu, zorganizowanie przez pracodawcę przestrzeni do wyciszenia się, relaksu, ćwiczenia relaksacyjne w kontekście stresu, tematyczne szkolenia, warsztaty, webinary zarówno dla pracowników szeregowych,
jak i dla kadry nimi zarządzającej, wreszcie – udostępnianie materiałów na temat zdrowia psychicznego. Pracodawcy powinni mieć świadomość, że oczekuje się od nich pozytywnego nastawienia wobec pracowników doświadczających problemów natury psychicznej w pracy
i wzięcia na siebie części odpowiedzialności za ich rozwiązywanie, czego dowiodły wyniki
badań. Postulowane jest zwiększenie ich zaangażowania w zapewnianie specjalistycznej pomocy psychologicznej, psychoedukacja z dziedziny dbałości o zdrowie psychiczne
oraz wzmacnianie kompetencji w zakresie przezwyciężania stresu, przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu, kształtowania kompetencji interpersonalnych, komunikacyjnych
i wdrażanie programów profilaktycznych. Co istotne, część działań, w tym dotyczących rozpoznawania problemów psychologicznych, interpersonalnych, symptomów mobbingu
czy rozwiązywania konfliktów powinna być także adresowana do liderów, kadry zarządzającej, bezpośrednich przełożonych. Pracodawcy powinni również poczuwać się do odpowiedzialności za wspieranie integracji zespołu pracowników, na co wpływ mają pozazawodowe spotkania integracyjne czy imprezy okolicznościowe z udziałem członków rodzin.
Powyższe działania, nieoderwane od stałego dążenia do takiej organizacji pracy, która
da pracownikom poczucie bezpieczeństwa i stabilności zatrudnienia, satysfakcjonujące wynagrodzenie czy uelastycznienie czasu pracy umożliwiające godzenie obowiązków służbowych z opiekuńczymi, mogą w realny sposób przyczynić się do zmniejszenia poziomu stresu, poprawy kondycji psychofizycznej, a w związku z tym – jakości życia pracowników przekładającej się na wyniki ich pracy.
Konieczność zaangażowania pracowników w ochronę własnego zdrowia psychicznego i przeciwdziałanie skutkom stresu
Oczywiście, dużo też zależy od indywidualnej sytuacji pracowników, ich osobowości, podejścia i dbałości o własne zdrowie psychiczne, kształtowanie sposobów radzenia sobie z obciążeniami dnia codziennego, pozytywnych relacji z otoczeniem w domu i pracy. Poprawa kondycji psychicznej i zmniejszenie odczuwania stresu nie nastąpi sama,
bez poniesienia pewnego wysiłku związanego z samopoznaniem, zdefiniowaniem obszarów problemowych, wykształcaniem i ćwiczeniem sposobów konstruktywnego radzenia sobie ze stresem w życiu zawodowym i prywatnym. Psychologowie podpowiadają, w jaki sposób można poprawić swoją jakość życia. Dobrze jest dbać o rozdzielenie i zbalansowanie sfery prywatnej oraz zawodowej, wprowadzać elementy zdrowego stylu życia, jak aktywny wypoczynek, dobre nawyki żywieniowe, profilaktyka zdrowotna, rozsądne korzystanie z telefonu, komputera, środków masowego przekazu, warto dbać o osobisty rozwój: mieć pozazawodowe pasje i zainteresowania, sprawiać sobie przyjemności, kultywować przyjaźnie i dbać o dobre relacje w rodzinie. Warto kształtować nawyki przydatne w pracy, jak umiejętności zarządzania sobą w czasie, planowania zadań, reagowania na sytuacje nagłe, unikanie nadmiernego perfekcjonizmu.
Nie można zapomnieć, że za kształtowanie w miejscu pracy atmosfery sprzyjającej niwelowaniu stresu odpowiedzialni są tak naprawdę wszyscy – ogromne znaczenie ma tu „czynnik ludzki” – okazywanie sobie wzajemnie życzliwości, szacunku, otwartości, zrozumienia, kierowanie pozytywnych komunikatów werbalnych i niewerbalnych.
Nie kosztuje to wiele, a może sprawić, że tak ważna sfera życia, jaką jest praca zawodowa, nie będzie wywierała destrukcyjnego wpływu na samopoczucie i zdrowie psychiczne zatrudnionych, a miejsce, w którym spędzają tak wiele czasu będzie przyjaźniejsze.
Autor:
dr Anna Obiegło
KZ NZZ Solidarność przy OIP Zielona Góra
1 Przytaczane dalej dane pochodzą z Raportu pn. „Zdrowie psychiczne w środowisku pracy. Badanie wśród pracowników i pracodawców w ramach kampanii Zrozum, poczuj, działaj!” https://pracodawcyrp.pl/upload/files/2021/05/raport-zdrowie-psychiczne-w-srodowisku-pracy-25-05-2021.pdf, dostęp 15.11.2021.
Grafiki do wpisu: Maciej Ziegler – SukcesStudio.pl
